Mechanizm odczuwania głodu jest bardzo złożony i dobrze regulowany przez organizm. Można tu wymienić regulację warunkowaną przez stężenie metabolitów we krwi, hormonalną, mechaniczną, psychiczną, a nawet regulację zależną od zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie. Ośrodki głodu i sytości znajdują się w podwzgórzu. Docierają do nich sygnały z różnych części organizmu – z żołądka, jelit, wątroby oraz innych części mózgu, między innymi z ośrodka węchowego, ośrodka smaku, ciała migdałowatego.

 

Podstawowym sposobem regulacji odczuwania głodu przez organizm jest reagowanie na stężenie cukrów, kwasów tłuszczowych i białka we krwi. Największą rolę w tej regulacji odgrywa stężenie glukozy we krwi, bo jest to podstawowy cukier dostarczający organizmowi energię. Pokarm dostarczony organizmowi trawiony jest w przewodzie pokarmowym na proste cząsteczki i z tego procesu organizm czerpie energię. Węglowodany trawione są do glukozy, a ta trafia do krwiobiegu i w ten sposób jej stężenie we krwi wzrasta. To uruchamia produkcję hormonu peptydowego – insuliny, która zwiększa transport cząsteczek glukozy do wnętrza komórek tak, żeby poziom glukozy we krwi pozostał na stałym poziomie – sprzed zjedzenia posiłku. Wyrzut insuliny warunkowany jest głównie stężeniem glukozy we krwi, ale odbywa się też po wzroście stężenia tłuszczów we krwi, jednak w mniejszym stopniu. Niskie stężenie cukru we krwi powoduje wysłanie sygnałów do podwzgórza odczuwanie głodu.

 

 

Bardzo istotne są również sygnały motoryczne pochodzące z żołądka i w niewielkiej mierze z jelit. Mechanoreceptory w żołądku odbierają bodźce związane z obkurczaniem się ścian żołądka, gdy jest on pusty i z jego pęcznieniem w miarę wypełniania go pokarmem. Ruchy perystaltyczne żołądka i jelit wywołują charakterystyczne uczucie, które skłania do poszukiwania pokarmu. Niektóre pokarmy pozwalają „oszukać” ten mechanizm i dają uczucie sytości wypełniając żołądek na dłużej. Jest to na przykład błonnik, czyli mieszanina nietrawionych przez organizm ludzki węglowodanów oraz skrobia, czyli wielocukier. Oba te składniki mają możliwość absorbowania wody, pęcznienia i wypełniania żołądka.

 

W mniejszym stopniu za poczucie głodu odpowiedzialne są też adipocyty – komórki tłuszczowe. Wydzielają one hormon leptynę, który pełni szereg funkcji w regulacji metabolizmu tłuszczów i węglowodanów oraz pobierania pokarmu. Leptyna hamuje syntezę i odkładanie się tłuszczów, a stymuluje rozpadanie się trójglicerydów. Zwiększa też intensywność glikolizy i wchłanianie glukozy do komórek – poprawia tolerancję glukozy i wrażliwość komórek na insulinę. Dlatego leptyna jest nazywana „hormonem sytości”. Na jej produkcję wpływa ma głównie masa tkanki tłuszczowej i wielkość adipocytów. Jest syntezowana po spożyciu pokarmu. Osoby otyłe wykazują wysokie stężenie leptyny i leptynooporność.

 

Kolejnym hormonem odpowiedzialnym za poczucie głodu jest grelina. Większość greliny występującej we krwi jest wydzielana przez komórki okładzinowe żołądka. Jej działanie polega na pobudzaniu apetytu, inicjowaniu poszukiwania i pobierania pokarmu, a do tego na oszczędzaniu zgromadzonej tkanki tłuszczowej. Na stężenie greliny wpływa stan odżywienia i aktywność fizyczna, odpoczynek nocny – jej stężenie wzrasta wraz z głodzeniem się i niskim wskaźnikiem aktywności fizycznej i za małą ilością snu.

 

Należy zwrócić szczególną uwagę na ewolucyjne mechanizmy sterowania łaknieniem. Człowiek genetycznie uwarunkowany jest na preferowanie pokarmów słodkich i tłustych, ze względu na to, że są podstawowymi źródłami energii dla organizmu. To dlatego słodkie i tłuste, a zatem wysokokaloryczne pokarmy są dla ludzi tak atrakcyjne i wywołują większy apetyt. Należy zwrócić uwagę na to, że wtedy, gdy te mechanizmy pożądania wysokokalorycznych pokarmów kształtowały się w toku ewolucji, dostępność takich produktów była bardzo mała, dlatego były tak wartościowe i korzystne dla organizmu. Przy obecnej ogromnej dostępności potraw przetworzonych, bogatych w tłuszcze i cukry ten mechanizm działa na niekorzyść człowieka, ponieważ skłania go do spożywania pokarmów o znacznie wyższej kaloryczności niż to potrzebne.

 

 

Liczne mechanizmy psychologiczne warunkują pobieranie pokarmu i odczucie głodu. Jest to na przykład jedzenie dla towarzystwa, jedzenie w nagrodę lub na pocieszenie, nadmierne spożywanie pokarmów podczas stresu. Do tego należy zwrócić uwagę na to, że mechanizmy motywacyjne człowieka nie są w stanie skłonić go do długotrwałego głodzenia się i dlatego nie jest to dobry sposób na zredukowanie masy ciała, bo po dłuższym czasie organizm pożąda znacznie więcej pokarmu niż normalnie, w ramach rekompensaty – zarówno pod względem fizycznym jak i psychicznym. Psychiczny głód potęguje głód fizyczny i dlatego częste jest spożywanie za dużej ilości pożywienia na raz lub jedzenie za szybko – wtedy zostaje przyjęta większa ilość pokarmu niż potrzebuje organizm. Trzeba być uważnym przy zaspokajaniu psychicznej potrzeby najedzenia się, bo sygnały o sytości dochodzą do mózgu po około 15 minutach od zjedzenia posiłku.

Na regulację głodu pośredni wpływ mają też hormony tkankowe wydzielane w przewodzie pokarmowym i działające lokalnie, takie jak: gastryna, sekretyna, cholecystokinina, somatostatyna, glukozozależny peptyd insulinotropowy (GIP), wazoaktywny peptyd jelitowy (VIP) i motylina. Ich wydzielanie jest stymulowane przez napływającą do układu pokarmowego treść pokarmową.

 

Główne zadania hormonów tkankowych działających w przewodzie pokarmowym to:

– Gastryna – wydzielanie kwasu solnego, regulacja prawidłowego stanu błony śluzowej żołądka

– Sekretyna – regulacja wydzielania soku trzustkowego, żółci, soku jelitowego, hamowanie perystaltyki żołądka i jelit

– Cholecystokinina – pobudzanie wydzielania enzymów trzustkowych, skurcz pęcherzyka żółciowego, przyspieszenie motoryki jelit

– Somatostatyna – hamuje wydzielanie insuliny

– GIP – pobudzanie wydzielania insuliny, hamuje motorykę żołądka

– VIP – wzmaga wydzielanie cholecystokininy, hamuje motorykę żołądka i wydzielanie soku żołądkowego

– Motylina – bierze udział w regulacji motoryki przewodu pokarmowego

Oprócz opisanych wyżej sposobów regulacji głodu i sytości znaczenie mają też uwarunkowania genetyczne i różnice indywidualne; wiek, stan odżywienia, poziom aktywności fizycznej, choroby, płeć i stan fizjologiczny w jakim znajduje się organizm – ciąża lub poszczególne fazy cyklu menstruacyjnego.

 

Opracowanie: Katarzyna Kucharska

Piśmiennictwo:

Polińska, B., Matowicka-Karna, J., Kemona, H. (2011). Rola greliny w organizmie. Postepy Hig Med Dosw (online) 65 s.1-7

Gogga, P., Karbowska, J., Meissner, W., Kochan, Z. (2011). Rola leptyny w regulacji metabolizmu lipidów i węglowodanów. Postępy Hig Med Dosw (online) 65 s. 255-262

Hames, D, Hooper, N. (2010). Biochemia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA.

Gawęcki, J. (red.). (2012). Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu. Warszawa: Wydawnictwo naukowe PW.

Traczyk, W. Z., (2000). Fizjologia człowieka w zarysie. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.